Een persoon die je nooit hebt gekend kun je onmogelijk missen. Toch lijkt generaties later de vroegtijdige dood van een lid nog als een litteken in een familie aanwezig te zijn. Er is ergens een leegte ontstaan die niet kan worden opgevuld. Desondanks probeert een onzichtbare kracht in een familie als een fluïdum het gat te herstellen.
Mijn vaders vader overleefde de Tweede Wereldoorlog niet. Hij stierf in Birma aan dysenterie, net als zijn zwager. Beiden hadden tijdens de Japanse bezetting gezamenlijk dezelfde weg afgelegd: geïnterneerd in een jappenkamp, getransporteerd naar Birma en vanuit die hel gereisd naar de hemel.
Hun vrouwen – twee zussen – verbleven bij elkaar en met hun kinderen in diverse jappenkampen, nog onwetend over het lot van hun echtgenoten. Dat lot werd pas gaandeweg duidelijk toen op 15 augustus 1945 de oorlog was afgelopen en overlevenden hun familieleden begonnen te zoeken. De losse puzzelstukjes moesten weer op hun juiste plek komen te liggen. Maar in bijna elke familie bleken stukjes te ontbreken. Ook de twee zussen kwamen geleidelijk aan achter de gevreesde realiteit dat hun gezinnen niet meer compleet waren. Dat was een verschrikkelijke wetenschap in een land dat in een nieuwe oorlog was verwikkeld. Deze omstandigheden hielden voor mijn familie de vrijheid op 15 augustus 1945 in.
Mijn oma ‘repatrieerde’ in 1946 als weduwe per boot met haar jongste vier kinderen. Sommige familieleden bleven tijdelijk of permanent in Indië achter. Een nieuwe puzzel was in de maak. Oma berustte in haar lot en stelde zich tevreden op, Nederland was immers haar nieuwe thuis. Punt. Haar kinderen verlieten stapsgewijs getrouwd het moederlijk huis. Iedereen bouwde in het nieuwe land een nieuw bestaan op.
Toch bleef de oorlog soms op de achtergrond aanwezig in de vorm van nachtmerries, trauma’s en kampsyndromen. Onzichtbaar werd verdriet doorgegeven aan een volgende generatie. Er zat ergens pijn in de familie, ook al wist iedereen steeds minder goed waar dat vandaan kwam. De oorlog was immers al zo lang geleden.
Op het moment dat ik vader werd, ontdekte ik ineens het stelsel van rollen die binnen een familie aanwezig zijn, zoals de rol van vader, zoon of grootvader. Ook zag ik dat die rollen een leereffect hebben, dat ze tot voorbeeld dienen voor een volgende generatie. Het werd mij toen duidelijk dat niet alleen personen maar ook hun rollen in onze familie werden gemist. Mijn vader heeft zijn vader nooit in de rol van opa kunnen meemaken, een opa kende ik niet. De dood van mijn grootvader veroorzaakte dus meer dan een fysiek gemis.
Daar sta ik bij stil op 15 augustus.