Integere film van Leonard Retel Helmrich
www.filmfonds.nl
Moeder en zoon staan bij het spoor te wachten op de trein naar Jakarta. Ze weten nog niet dat de trein niet meer stilhoudt bij hun dorpje in Midden-Java. Een trein is immers geen bus die overal maar stopt waar een passagier staat te wachten. Indonesië moet vooruit en in een modern land past geen anarchistische dienstregeling! Jammer voor de mensen die tot voor kort op hun vertrouwde opstapplaats aan de rails konden rekenen; ineens hebben ze een vervoersprobleem.
Op zulke momenten toont zich de rekbaarheid en vindingrijkheid van de Indonesische geest en springt een dorpeling in het gat in de markt: hij bouwt een rollende constructie waarop hij zijn motorfiets bevestigt om zo over het spoor reizigers naar het dichtstbijzijnde station te kunnen brengen. Rumidjah, de moeder, klimt op die motorfiets en blijkt dan met haar achterwerk in de richting van Jakarta te zitten. “Ik moet wel de andere kant op hoor,” zegt ze onzeker. De ondernemer legt haar grijnzend uit dat ze achteruit naar hun bestemming reizen. Achteruit bewegen om vooruit te komen, dat is een beeld dat goed past bij de soms paradoxale cultuur van Indonesië.
De trein stopt niet meer overal, koken gebeurt tegenwoordig op gas en je moet aantoonbaar een goed moslim zijn – daarop wordt getest! – wil je een serieuze kans maken bij de inschrijving voor een universiteit. Indonesië verandert en daarvan brengt Leonard Retel Helmrich verslag met zijn documentaires over het leven van een eenvoudige Indonesische familie waarin de hoofdrollen weggelegd zijn voor Rumidjah (71), haar zoons Dwi (43) en Bakti (39) en kleindochter Tari (17).
De documentaire oogt als een speelfilm. Door de verschillende scènes uitgekiend aan elkaar te smeden vertelt het familieverhaal zichzelf. Deze verhalende structuur wordt voor een belangrijk deel bereikt door de knappe montage van Jasper Naaijkens, zoon van producer Hetty Naaijkens en neef van regisseur Leonard Retel Helmrich. Net als het thema van de film is de productie ervan een familieaangelegenheid!
Door zijn bijzondere stijl van filmen – singleshot cinema – kan Retel Helmrich heel dicht bij de mensen komen. Als gevolg hiervan raakt de familie ook snel gewend aan de altijd aanwezige camera, sneller dan als er op afstand zou worden gefilmd. Dat laatste zou over kunnen komen als observeren, nu is het deelnemen aan de actie. Daardoor is het mogelijk geworden om enkele intieme scènes te filmen, zoals de heftige ruzie tussen Bakti en zijn vrouw. Als kijker houd je daarbij je hart vast en ben je bang dat er lijken gaan vallen. De ruzie loopt met een sisser af. Als de film later vertoond wordt aan de dorpsbewoners is Bakti verrast dat Leonard Retel Helmrich die ruzie heeft gefilmd. 'Was je er dan bij?' is zijn verbaasde reactie. Een mooi voorbeeld van het vertrouwen dat de filmer genoot.
Een van de sleutelscènes van de film is die waarin Rumidjah haar vriendin Tumisah (73) uitlegt hoe ze moet koken op gas. De gasfles heeft zijn intrede gedaan in het land en het gas moet gaandeweg olie en brandhout als brandstof vervangen. Rumidjah laat zien hoe ze het vuur aandoet: gewoon draaien aan de knop. Zij verzuimt echter te vertellen dat ze de knop eerst moet indrukken. Tumisah probeert tevergeefs, want zij drukt de knop niet in, beweging in de draaiknop te krijgen. Rumidjah legt het nog een keer uit. Gewoon draaien, toe dan! Het tafereel begint hilarische vormen aan te nemen, Tumisah raakt ontmoedigd. Na een aantal pogingen haakt Tumisah af met het argument dat zij gewoonweg te oud is voor al die moderne ingewikkelde apparaten. Ze waarschuwt Rumidjah dat ze moet oppassen voor bezittingen, “want die nemen toch maar bezit van jou.”
De documentaire Stand van de sterren is het laatste deel van een drieluik waarin het wel en wee van een Indonesische familie meer dan tien jaar lang werd gevolgd. De eerste twee delen, Stand van de zon over de val van het Suharto-regime en Stand van de maan over de toenemende invloed van de Islam in het dagelijks leven ontvingen al veel lof.
Stand van de Sterren is een vakkundige afsluiting van de trilogie die al grote prijzen heeft binnengehaald. Het is een mooie film geworden over eenvoudige Indonesische mensen. Het geeft in het algemeen een beeld van het leven van arme mensen in Aziatische landen. En nog algemener: het is een film over veranderende waarden in het leven.
Zie ook: www.standvandesterren.nl
[2 maart 2011]