De kracht van de aanraking
'Want ik heb uw vader gekend' -
Annemie MacGillavry (1978)
Voor de tweede keer in mijn leven kijk ik gefascineerd naar een tafereel zonder precies te kunnen duiden waarom het mij zo pakt. Maar zodra de documentaire 'Omdat ik mooi was' is afgelopen kom ik achter het geheim van de kracht van de beelden: handen! Het zijn handen die aan de basis liggen van het slagen van deze documentaire en wel de handen van antropologe en regisseuse Hilde Janssen.
Natuurlijk is het onderwerp – de door de Japanse bezetter gedwongen prostitutie van jonge meisjes – gevoelig, interessant en nieuw. Natuurlijk ook is het lot van de geportretteerde vrouwen triest. Het is moedig dat deze voormalige troostmeisjes uiteindelijk toch hun verschrikkelijk verhaal vertellen. Maar maak er maar eens een documentaire over en probeer de vrouwen maar zo ver te krijgen dat ze na een leven lang van schaamte en ontkenning vertellen wat er in de oorlog is gebeurd.
Het is pas na fysiek contact met Hilde Janssen dat deze Indonesische vrouwen hun ontboezemingen kunnen doen. De handen van Hilde Janssen en die van een oude Indonesische vrouw, met elkaar verbonden, geeft de laatste de kracht om te vertellen wat zij eerst niet wilde vertellen: ja, ik heb geslapen met de Japanner, ik heb met hem de liefde bedreven ook al wist ik nog helemaal niet hoe dat moest – want ik was zo jong en er was immers geen sprake van liefde.
In de documentaire 'Omdat ik mooi was' gaat journaliste en antropologe Hilde Janssen in Indonesië op zoek naar de zogenaamde troostmeisjes. Deze meisjes werden in de Tweede Wereldoorlog bij hun ouders weggeroofd en door de bezetter gedwongen in militaire bordelen hun lichaam aan te bieden. Zo konden de Japanners het ver van huis en vrouw langer uithouden.
Dat Hilde Janssen enkele van deze troostmeisjes wist op te sporen is al een klein wonder. Minstens zo wonderlijk is haar talent om deze oude vrouwen te laten zeggen wat ze eigenlijk liever niet wilden zeggen. Want het verleden is verdrongen, zelfs hun echtgenoten weten van niets. Ook voor de camera is het een en al ontkenning. Maar Hilde geeft niet op. Na een paar rake vragen zie je de aarzeling verschijnen op de verweerde gezichten. Ze zet door en dan breken deze vrouwen. Ze geven verlegen en vol schaamte toe dat ze in bed deden wat getrouwde mensen met elkaar doen. Op deze beslissende momenten zie je telkens vier handen in elkaar. Dat is kennelijk het laatste zetje dat deze vrouwen nodig hebben om hun verborgen verhaal te vertellen. Soms is het de allereerste keer dat ze er met iemand over praten. De benadering van Hilde is doeltreffend. Haar omgang met deze vrouwen laat respect zien voor de medemens. Door fysieke aanraking komt zij tot werkelijk contact met deze vrouwen. Het contrast met de gedwongen lichamelijkheid van de Tweede Wereldoorlog kan niet groter zijn.
Waarom vallen die handen mij weer op, vraag ik mij af. Twee paar handen die mensen verbinden en zo contact mogelijk maken. Komt het omdat wij in een maatschappij leven waarin wij lichamelijk contact ontwend zijn? Wij Nederlanders schrikken al bij een plotselinge aanraking, een toevallige ontmoeting met vreemde knieën, een onverwachte hand op je schouder, een aai over het hoofd. We zijn het niet meer gewend en als er een keer bewust wordt aangeraakt, dan wordt het al gauw klef.
In mijn ouderlijk huis was ik vroeger onder de indruk van een foto op de omslag van een boek. Als ik het boek ergens zag liggen werden mijn ogen als door een magneet aangetrokken. 'Want ik heb uw vader gekend' (1978), geschreven door Annemie MacGillavry, is het verhaal van een dochter die op reis in Indonesië op zoek gaat naar de voetsporen van haar vader. De foto op de omslag is gemaakt van haar ontmoeting met de baboe, de vrouw die haar vader grootbracht. De warmte en de hartelijkheid die van de foto uitstralen troffen mij diep. De lach, de aanraking, de handen in elkaar.
[7 december 2011]