In het Stedelijk hangt een portret van Beatrix met de titel H.M. Het schilderij van de Vlaming Luc Tuymans is loeigroot en hangt als een tolhuisje op een Franse autoroute zo strategisch dat je het niet kunt ontlopen. Elke bezoeker van het museum komt er onvermijdelijk langs en krijgt daardoor het schilderij te zien. Ik dus ook.
Ik schrok. Want wat ik zag was helemaal geen vorstin. Op het canvas stond geen vrouw te stralen als een majesteit. Pracht en praal ontbraken volledig en het enige wat een zuchtje vermoeden kon geven van het Huis van Oranje was het portret van Prins Hendrik vaagjes op de achtergrond. Het doek was op onderdelen nog lelijk geschilderd ook: de handen leken niet afgemaakt, de mond oogde verwrongen. Alsof dat er allemaal niet toe doet, leek de schilder te zeggen.
Wat ik wel zag was een vrouw die geleden heeft. Een gewoon mens van vlees en bloed dat een flinke portie tegenslag op haar levensweg had ontmoet. Het had wat dat betreft ook een andere vrouw kunnen zijn, maar het was wel degelijk Beatrix. Het ging de schilder kennelijk niet om het verbeelden van een specifieke vrouw, het ging om het uitbeelden van lijden, verdriet en levenservaring.
Dagenlang bleef het portret in mijn hoofd hangen; een afbeelding plaatste ik op een geven moment op mijn mobiel. Waarom hield het mij zo bezig, vroeg ik mij af. Een kwetsbare vrouw, getergd door het noodlot zag ik voortdurend op mijn screen. Wat had ze allemaal niet moeten doorstaan: de ziekte en het overlijden van haar partner, de aanslag op Koninginnedag, het ongeluk van haar zoon. Zelfs het afleggen van de eed of belofte door Rutte II, dat ook nog eens over moest, omdat de camera's dat zo verlangden, werd een gruwel. Een toneelstukje was het en dat zal deze vrouw die gewend was zelf de regie te voeren vernederend hebben gevonden. Dat was weliswaar geen groot leed maar als je al zo veel tegenslag hebt moeten verwerken kan zo'n toneelstukje net de druppel zijn. Je zou er bijna om willen aftreden.
Onze Koningin hield in 2009 op de televisie een toespraak na de bewuste aanslag op Koninginnedag. Die toespraak begon ze voor de al draaiende camera onbedoeld met een diepe zucht. Die zucht, recht uit het hart, kwam over als daverende knal, als een variant op het schilderij De Schreeuw van Edvard Munch. Met die zucht in de herinnering en mijn gevoel bij het zien van H.M. ben ik het schilderij van Luc Tuymans De Zucht gaan noemen.
De Zucht en De Schreeuw hebben veel gemeen. Beide doeken zijn geschilderd met grove penseelstreken, met weinig aandacht voor detail. De kracht van de kunstwerken zit in het overbrengen van een gevoel, een ervaring, een gemoedstoestand op de kijker. Dat gevoel doeltreffend – althans bij mij – overbrengen was gelukt en dat was hetgeen mij dus dagenlang in de greep hield. Dan moet dat 'mislukte' schilderij van Luc Tuymans toch wel een bijzonder kunstwerk zijn!
[1 februari 2013]